Służebność przesyłu – treść prawa, sposób ustanowienia i wynagrodzenie za urządzenia przesyłowe na nieruchomości.

Dominika Szumała

Służebność przesyłu jest instytucją prawa rzeczowego wprowadzoną do Kodeksu Cywilnego ustawą z dnia 30 maja 2008 roku o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2008 roku, Nr 116, poz. 731), która weszła w życie z dniem 3 sierpnia 2008 roku. Jest to ograniczone prawo rzeczowe, którego istota polega na tym, że nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa, prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń (tak stanowi art. 3051 Kodeksu cywilnego).

Treścią tego prawa jest zatem korzystanie przez przedsiębiorcę przesyłowego z cudzej nieruchomości w zakresie niezbędnym dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania urządzeń przesyłowych, co oznacza m.in. możliwość wejścia na cudzy grunt obciążony służebnością w celu posadowienia tam urządzeń przesyłowych, usunięcia ich awarii, przeprowadzenia konserwacji, czy też modernizacji (por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2011 roku, sygn. akt IV CSK 303/10). Służebność przesyłu może obciążać zarówno nieruchomość gruntową, jak i budynkową lub lokalową.

Z samej istoty tej instytucji wynika, iż podmiotem, na którego rzecz właściciel (lub też użytkownik wieczysty) nieruchomości ustanawia służebność może być wyłącznie przedsiębiorca, który jest właścicielem tzw. urządzeń przesyłowych (czyli takich, które służą do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz innych podobnych, np. stacji transformatorowych, słupów i linii elektroenergetycznych oraz telekomunikacyjnych, gazociągów, wodociągów, światłowodów). Ustanowienie służebności przesyłu może dotyczyć zarówno tych urządzeń, które już znajdują się na nieruchomości, jak i tych, które mają dopiero zostać wybudowane.

Jak wskazano już wyżej, podmiotem ustanawiającym służebność przesyłu może być nie tylko właściciel, ale i użytkownik wieczysty nieruchomości (tzw. nieruchomości obciążonej). W doktrynie wskazuje się jednak, że przedmiotem służebności będzie wówczas prawo użytkowania wieczystego, a nie sama nieruchomość. Nie ma też przeszkód by obciążenia nieruchomości wspólnej dokonali współwłaściciele.

Ustanowienie służebności przesyłu może nastąpić na mocy umowy pomiędzy właścicielem (użytkownikiem wieczystym) a przedsiębiorcą przesyłowym, a także na mocy orzeczenia sadu lub też decyzji administracyjnej. W celu umownego ustanowienia służebności przesyłu właściciel (użytkownik wieczysty) nieruchomości musi złożyć swoje oświadczenie woli w formie aktu notarialnego (co wynika z art. 245 § 2 k.c.), natomiast oświadczenie woli przedsiębiorcy przesyłowego nie wymaga formy szczególnej (art. 60 k.c.). Po ustanowieniu służebności przesyłu konieczny jest wpis tego ograniczonego prawa rzeczowego do księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości, którą prawo to obciąża.

W przypadku braku porozumienia między właścicielem (użytkownikiem wieczystym) a przedsiębiorcą przesyłowym, skutkującego niezawarciem umowy o ustanowienie służebności przesyłu, każdej ze stron przysługuje uprawnienie żądania ustanowienia służebności przesyłu w trybie sądowym. Zgodnie z art. 3052 § 1 k.c. jeżeli właściciel nieruchomości odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna dla właściwego korzystania z urządzeń, przedsiębiorca może żądać jej ustanowienia za odpowiednim wynagrodzeniem. Natomiast w myśl art. 3052 § 2 k.c. jeżeli przedsiębiorca odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna do korzystania z urządzeń przesyłowych, właściciel nieruchomości może żądać odpowiedniego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie służebności przesyłu. Do ustanowienia służebności przesyłu na mocy orzeczenia sądu stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące ustanowienia służebności drogi koniecznej (art. 626 § 3 Kodeksu postępowania cywilnego).

Trzecim sposobem ustanowienia służebności przesyłu jest wydanie przez starostę decyzji administracyjnej na podstawie art. 124 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2010 roku, Nr 102, poz. 651 ze zm.).

Należy również pamiętać, że istnieje możliwość nabycia służebności przesyłu przez przedsiębiorcę przesyłowego na skutek zasiedzenia.

Istotną kwestią, niezależnie od sposobu ustanowienia służebności, jest wynagrodzenie przysługujące właścicielowi (użytkownikowi wieczystemu). Ustanowienie służebności przesyłu co do zasady następuje odpłatnie, chyba że strony inaczej postanowiły w umowie lub właściciel (użytkownik wieczysty) zrzekł się prawa do wynagrodzenia z tytułu ustanowienia służebności w trybie sądowym.

Przyjmuje się, że wynagrodzenie powinno mieć jednorazowy charakter. Jedynie wyjątkowo dopuszcza się wypłacanie go w formie świadczenia okresowego. W związku z brakiem ustawowych mierników wynagrodzenia przyjmuje się, iż powinno ono być ustalone w oparciu o ceny rynkowe nieruchomości, przy uwzględnieniu stopnia ingerencji w treść prawa własności, straty właściciela z tytułu uszczuplenia jego prawa, sposobów wykorzystywania pozostałych nieruchomości właściciela (pozostałej części obciążonej nieruchomości), rozwoju gospodarczego terenów położonych w sąsiedztwie, a także z uwzględnieniem ograniczeń ewentualnych zamierzeń inwestycyjnych właściciela. Na wysokość wynagrodzenia wpływ ma także przewidywany okres trwałości urządzeń przesyłowych. (por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2012 roku, sygn. akt II CSK 401/11).

Jeżeli urządzenia przesyłowe już znajdują się na nieruchomości, poza wynagrodzeniem z tytułu ustanowienia służebności przesyłu, właściciel (użytkownik wieczysty) może żądać również odszkodowania za dotychczasowe bezumowne korzystanie ze swojej nieruchomości przez przedsiębiorcę przesyłowego.